दुर्गापूजा आणि बंगालची खाद्यसंस्कृती : नवरात्रात का खाल्ले जाते मासे-मटण?

 

 Image Source:(Internet)

 

नवरात्र (Navratri) म्हटलं की आपल्या मनात लगेच उपवास, साबुदाणा खिचडी, कुट्टू पुरी, फळाहार आणि सात्विक जेवण डोळ्यांसमोर उभं राहतं. देशभरातील अनेक भागांत नवरात्र म्हणजे संयम, कांदा-लसूण वर्ज्य आणि मांसाहार पूर्णतः टाळण्याचा काळ असतो. पण पश्चिम बंगालमध्ये चित्र वेगळंच दिसतं. येथे नवरात्र म्हणजे दुर्गापूजेची सुरुवात — आणि ती मेजवानी व उत्साहाने साजरी केली जाते.

बंगालींसाठी नवरात्र म्हणजे संयम नव्हे तर आनंद, भोग आणि एकत्रितपणे साजरा करण्याचा क्षण. ईडन गार्डन्ससारखे पंडाल, सुंदर मूर्ती, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि त्यासोबत घराघरातील स्वयंपाकघरातून उठणारा मटण, मासे, इलिश आणि चिकन करीचा सुगंध हा उत्सवाचा अविभाज्य भाग असतो.

बंगालची भौगोलिक रचना आणि नद्या-खोल्यांची विपुलता यामुळे मासे हे इथल्या जीवनशैलीचं मुख्य अन्न राहिलं आहे. धार्मिक सणांमध्येही मांसाहारी पदार्थांचा समावेश हीच परंपरा. कालीपूजेत तर बकऱ्याचे बलिदान दिले जाते आणि मांस प्रसाद म्हणून वाटले जाते. त्यामुळे दुर्गापूजेच्या काळात मासे-मटण हे “भक्तीविरोधी” नव्हे तर उत्सवाचा नैसर्गिक भाग मानले जाते.

पंडालात भक्तांना प्रसाद म्हणून खिचुरी, लाब्रा, तळलेल्या भाज्या, पायेश आणि मिठाई मिळते. मात्र घरी मात्र वेगळं चित्र दिसतं. तिथे कोशा मंगशो, माछेर झोल, इलिश भाजा, मटन करी, चिंग्री मलाई करी यांसारख्या पदार्थांची रेलचेल असते. बंगाली लोकांसाठी शाकाहारी भोग आणि घरगुती मांसाहारी जेवण हे एकत्र नांदतात.

उत्तर भारत, गुजरात आणि महाराष्ट्रात नवरात्र उपवास, फराळ, सात्विक पदार्थांनी व्यापलेला असतो. दक्षिण भारतात ‘गोलू’ उत्सवात सुंदळ आणि गोड पदार्थांची परंपरा दिसते. तर बंगालमध्ये दुर्गापूजेच्या पंडालाजवळ तुम्हाला बिर्याणी, एग रोल, फिश फ्राय, मटण करी विकणारे स्टॉल सहज भेटतात.

भारताच्या सांस्कृतिक विविधतेचं हे उत्तम उदाहरण आहे. कुठे साबुदाणा खिचडी, कुठे सुंदळ, तर कुठे कोशा मंगशो — पण प्रत्येक ठिकाणी केंद्रस्थानी आहे श्रद्धा आणि देवीची भक्ती. बंगालमधील दुर्गापूजा दाखवते की भक्ती उपवासानेच नव्हे तर मेजवानीनेही व्यक्त होऊ शकते. नवरात्राचा हा अनोखा बंगाली रंग भारताच्या उत्सव संस्कृतीला आणखी समृद्ध बनवतो.