राष्ट्रीय विज्ञान दिन आणि सी. व्ही. रमन यांचे योगदान

 (Image Source : Internet)

 

भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासात सी. व्ही. रमन (C V Raman) यांचे योगदान अनमोल आहे. एक छोट्या गावातून सुरू झालेल्या त्यांच्या जीवनप्रवासाने नोबेल पारितोषिकापर्यंत पोहोचून, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताचे नेतृत्व स्थापित करण्याचे स्वप्न सत्यात उतरवले.

 

 

भारत सरकार दरवर्षी २८ फेब्रुवारी रोजी राष्ट्रीय विज्ञान दिन साजरा करत असतो. हा दिवस सी. व्ही. रमन यांच्या "रमन इफेक्ट"च्या शोधाचा सन्मान करण्यासाठी आणि देशात वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करण्यासाठी समर्पित आहे. २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी सी. व्ही. रमन यांनी "रमन इफेक्ट"चा शोध जाहीर केला, ज्यामुळे प्रकाशाच्या गुणधर्मांवर नवीन दृष्टीकोन साकारला गेला. या शोधामुळे रमन यांना १९३० मध्ये नोबेल पारितोषिक प्राप्त झाले.

 

१९८६ मध्ये राष्ट्रीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संप्रेषण परिषद (एनसीएसटीसी) ने भारत सरकारला २८ फेब्रुवारी हा दिवस राष्ट्रीय विज्ञान दिन म्हणून घोषित करण्याची शिफारस केली, आणि पहिल्यांदा २८ फेब्रुवारी १९८७ रोजी हा दिवस साजरा करण्यात आला. या दिवशी, भारताचे वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगतीला चालना देण्यासाठी, तसेच भारतीय तरुणांच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी विविध कार्यक्रम आणि चर्चासत्रांचे आयोजन केले जाते.

 

 

चंद्रशेखर वेंकट रमन यांचा जन्म ७ नोव्हेंबर १८८८ रोजी तिरुचिरापल्ली येथे झाला. त्यांचे वडील गणित आणि भौतिकशास्त्राचे व्याख्याते होते, त्यामुळे त्यांना शालेय जीवनापासूनच एक शास्त्रीय वातावरण मिळाले. १९०२ मध्ये मद्रासच्या प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतल्यानंतर, १९०४ मध्ये भौतिकशास्त्रात प्रथम क्रमांक मिळवून बी.ए. पदवी प्राप्त केली. त्यानंतर, १९०७ मध्ये त्यांनी सर्वोच्च फरकाने एम.ए पदवी संपादन केली.

 

रमन यांचे शास्त्रीय कार्य त्यांच्या विद्यार्थिदशेपासून प्रारंभ झाले, विशेषतः ऑप्टिक्स आणि ध्वनीशास्त्र या दोन क्षेत्रांमध्ये. मात्र, त्यावेळी शास्त्रज्ञ होणे एक शक्य पर्याय मानला जात नव्हता, म्हणून १९०७ मध्ये त्यांनी भारतीय वित्त विभागात सहभागी होण्याचा निर्णय घेतला. त्याप्रश्चात त्यांनी कलकत्त्यातील इंडियन असोसिएशन फॉर द कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स येथे प्रायोगिक संशोधन सुरू ठेवले. १९१९ मध्ये ते संस्थेचे मानद सचिव झाले.

 

रमन यांनी १९१७ मध्ये कलकत्ता विद्यापीठात भौतिकशास्त्राचे अध्यापन स्वीकारले आणि नंतर १९३३ मध्ये ते बंगळुरू येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये प्राध्यापक झाले. येथे त्यांनी आपल्या संशोधनाची गती वाढवली, विशेषतः प्रकाशविज्ञान आणि विकिरणावर केलेल्या संशोधनामुळे त्यांना अधिक प्रसिद्धी मिळाली. १९४८ मध्ये त्यांनी बंगळुरूमध्ये रमण रिसर्च इन्स्टिट्यूट स्थापले आणि त्याचे नेतृत्व केले.

  

 

१९२८ मध्ये, रमन यांनी "रमन इफेक्ट"च्या शोधाची घोषणा केली. हा शोध प्रकाशाच्या रेणूंवर पडणाऱ्या बदलांना दर्शवतो, ज्यामुळे प्रकाशाच्या रंगांमध्ये एक अनोखा परिवर्तन दिसतो. या शोधामुळे, त्यांनी १९३० मध्ये नोबेल पारितोषिक प्राप्त केले. त्यांचा हा शोध आजही भौतिकशास्त्राच्या महत्वाच्या सिद्धांतांपैकी एक मानला जातो.

 

 

रमन यांचे कार्य केवळ त्यांच्या शोधांपुरतेच मर्यादित नाही. त्यांनी १९२६ मध्ये 'इंडियन जर्नल ऑफ फिजिक्स' या मासिकाची स्थापना केली आणि त्याचे संपादन केले. तसेच भारतीय विज्ञान अकादमीची स्थापना करण्यात देखील महत्त्वाची भूमिका बजावली. १९५४ मध्ये भारत सरकारने त्यांना 'भारत रत्न'ने सन्मानित केले, जे भारतातील सर्वोच्च नागरिक सन्मान आहे.

 

२१ नोव्हेंबर १९७० रोजी, सी. व्ही. रमन यांचे वयाच्या ८२ व्या वर्षी बंगळुरू येथे निधन झाले. त्यांच्या वैज्ञानिक कार्याने न केवळ भारतात, तर संपूर्ण जगात प्रकाशविज्ञानाची दिशा बदलली. त्यांच्या कार्याची महत्ता आजही त्याच उत्साहाने लक्षात घेतली जाते.

 

राष्ट्रीय विज्ञान दिन २८ फेब्रुवारी हा दिवस सी. व्ही. रमन यांच्या "रमन इफेक्ट"च्या शोधाच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. हा दिवस भारतीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील प्रगतीला चालना देतो आणि देशभर वैज्ञानिक मानसिकता निर्माण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतो. रमन यांचे जीवन आणि कार्य भारतीय शास्त्रज्ञानाच्या समृद्ध इतिहासाची गोड आठवण आहे.