महालक्ष्म्या घराघरात विराजमान; असा असतो 'हा' तीन दिवसीय सण

 

 

 

महाराष्ट्रातील मोठ्या सणांपैकी एक सण म्हणजे महालक्ष्म्या. भाद्रपद महिन्यात बाप्पाच्या आगमनाच्या अगदी चार दिवसानंतर म्हणजे शुक्ल अष्टमीला घरोघरी गौरींचे आगमन होते. महालक्ष्मीचा सण हा कुळाचार म्हणून सर्व जाती-जमातीतील लोक श्रद्धापूर्वक पाळतात. तसेच शेती हा प्रमुख व्यवसाय करणाऱ्या घरातील स्त्रिया धान्याची राशी मांडून पूजा करतात.

 

पौराणिक कथेनुसार, एकदा असुरांच्या त्रासाला कंटाळून सर्व स्त्रिया महालक्ष्मी गौरीकडे गेल्या आणि त्यांनी आपले सौभाग्य वाढवण्यासाठी प्रार्थना केली. त्यानंतर गौरीने असुरांचा संहार केला. शरण आलेल्या स्त्रियांच्या पतींना वाचवले. महालक्ष्मीच्या कृपाप्रसादाने आपल्याला सौभाग्य प्राप्त झाले म्हणून तेव्हापासून सर्व स्त्रिया महालक्ष्मी गौरीची पूजा करू लागल्या.

 

गौरी-गणपतीच्या आख्यायिकेनुसार वेगवेगळ्या समजुती आहेत. काही मान्यतेनुसार, गौरी ही गणेशाची बहीण मानली जाते. तर प्रचलित दंतकथांनुसार, आई गौरी ही देवी पार्वतीचा अवतार आहे. म्हणजेच गणपती बाप्पाची आई. काही मान्यतेनुसार लक्ष्मी ही विष्णुपत्नी, महालक्ष्मी ही महादेवाची पत्नी पार्वती आहे असे मानले जाते आणि त्यांना जेष्ठगौरी म्हणूनही संबोधले जाते.

 

प्रत्येक ठिकाणी लोकांच्या मान्यतेनुसार आणि परंपरेनुसार गौरीच्या पूजेची, स्थापनेची पद्धत वेगवेगळी असते. काही ठिकाणी पाच मडक्यांची उतरंड करून त्यावर गौरीचे मुखवटे लावून साडी, चोळी नेसवतात, दागिने घालून त्यांची पूजा करतात. काही घरात धान्याची रास म्हणजेच गहू, तांदूळ, ज्वारी, हरभरा, डाळ इत्यादींपैकी १२ धान्याचे ढीग करून त्यावर मुखवटे ठेवतात.

 

तीन दिवस माहेरपणाला आलेल्या या गौरी घरात प्रसन्नतेचे वातावरण घेऊन येतात. पहिला दिवस त्यांच्या आगमनाचा. दुसरा दिवस त्यांच्या पुजनाचा आणि पाहुणचाराचा आणि तिसरा दिवस त्यांच्या विसर्जनाचा. असे त्यांचे एकूण तीन दिवसांचे वास्तव्य घराघरात असते. गौरीची स्थापना अनुराधा नक्षत्रात केली जाते आणि मूळ नक्षत्रावर त्यांचे विसर्जन करण्यात येते. तीन दिवसाच्या या सणात पहिल्या दिवशी गौरी आवाहन असते. तर दुसऱ्या दिवशी गौरीपूजन आणि तिसऱ्या दिवशी विसर्जन असते.

 

 

 

गौरी घरात येण्याअगोदर संपूर्ण घराची स्वछता केली जाते. संपूर्ण घराला सुंदररित्या सजविले जाते. हार, तोरण, फुल, रांगोळी अशा वेगवेगळ्या प्रकारे घराची साज सज्जा केली जाते. घरात आनंदाचे आणि उत्साहाचे वातावरण असते. परंपरेनुसार, पहिल्या दिवशी गौरी घराच्या आत आणणाऱ्या ससवाष्णींचे पाय धुतले जातात. त्यांना हळद कुंकू लावून औक्षवन केले जाते. अशा पद्धतीने गौरींचे आगमन होते. त्यांना घरात आणताना दारातले धान्याचे माप गौरींनी ओलांडायची असते. तीचे आगमन अतिशय शुभ आणि धनधान्याच्या पावलांनी होत असल्याची समजूत असल्याने यावेळी हळदी-कुंकवाची पावलं देखील काढली जातात. दारोदारी रांगोळ्या घालतात. त्यांना स्थानापन्न करण्यापूर्वी संपूर्ण घरात फिरवण्यात येते. स्वयंपाक घर, झोपायची खोली, कपाटं, तिजोरी, असं सगळ फिरवून 'या सर्व ठिकाणी तू वास कर' अशी महालक्ष्मीला प्रार्थना केली जाते.

 

पहिल्या दिवशी संध्याकाळी गौरीला भाजी-भाकरीचा नैवेद्य दाखवण्याची पद्धत आहे.

 

दुसरा दिवस म्हणजे जेष्ठ नक्षत्रात गौरीची पूजा केली जाते. सकाळी महालक्ष्मीची पूजा आरती करून जो काही फराळ बनवला जातो, त्याचे नैवेद्य दाखवले जाते. या नैवेद्यात रव्याचे लाडू, बेसनाचे लाडू, करंजी, चकली, शेव, गुळपापडी यांचा समावेश असतो. महालक्ष्मीची पूजा झाल्यानंतर त्यांना महाप्रसाद वाढला जातो. त्यात सोळा भाज्या, कोशिंबीर, खीर, आमटी यांचा समावेश असतो. वेगवेगळ्या पदार्थांचे नैवेद्य गौरींना दाखवण्यात येतो. संध्याकाळी आरतीनंतर शेंगदाणा आणि डाळीची चटणी, पंचामृत, पडवळ घालून केलेली ताकाची कधी, कटाची आमटी, वेगवेगळ्या प्रकारचे लोणचे आणि पापड अशा अनेक प्रकारच्या पदार्थांचा नैवेद्यमध्ये समावेश असतो. महाप्रसादासाठी तयार केलेले सगळे पदार्थ केळीच्या पानावर वाढले जातात.

 

तिसरा आणि शेवटचा दिवस म्हणजे विसर्जनाचा असतो. तिसऱ्या दिवशी मूळ नक्षत्र असल्याने या दिवशी गौरीचे, महालक्ष्मीचे विसर्जन केले जाते. माहेरहून जाताना जो दुःखाचा, उदासीनतेच भाव एका स्त्रीच्या चेहऱ्यावर असतो, तसाच भाव महालक्ष्मीच्या चेहऱ्यावर सुद्धा दिसून येती. गौरीचे विसर्जन करत असताना सुताच्या गाठी पाडतात. त्यात हळदी-कुंकू, बेलफळ, झेंडूचे पान, फुले, रेशमी धागा या महत्वाच्या वस्तू मांडल्या जातात. यानंतर महालक्ष्मीची पूजा होते, आरती होते. यानंतर दहीभाताचा आणि कानुल्याचा नैवेद्य दाखवून गौरींना विसर्जित करण्यात येते. विसर्जन करत असताना त्यांना पुढच्या वर्षी येण्याचे आमंत्रण दिले जाते. अशा प्रकारे मोठ्या उत्साहाने आणि आनंदाने महाराष्ट्रात महालक्ष्मीचा सण साजरा केला जातो.