Diwali 2023 : उत्सव परंपरेचा आणि प्रकाशाचा; अशी आहे दिवाळीची कथा

पारंपारिक पद्धतीने दिवाळीची सुरुवात वसुबारसने होते. आपला भारत देश हा कृषीप्रधान देश आहे. आपली थोर संस्कृती सुद्धा सर्व प्राणीमात्रांवर प्रेम करायला शिकवणारी आहे. म्हणूनच दिवाळीच्या पहिल्या दिवशी म्हणजेच वसुबारस या दिवशी गाय आणि वासरू यांची पूजा केली जाते. या दिवशी महिला उपवास करतात आणि संध्याकाळी भाजी, भाकरी आणि गूळ असा नैवेद्य दाखवून गाय आणि वासराची पूजा करून उपवास सोडतात. दुध-दुपत्यासाठी होणारा गायीचा उपयोग, शेतीच्या कामी बैलाची होणारी मदत या गोष्टी लक्षात घेऊन त्या गोधनाची केलेली ही कृतज्ञता पूजा असते. तसेच आपल्या मुला-बाळांना चांगले आरोग्य मिळावे आणि घरात सौख्य नांदावे, घरात लक्ष्मीचे आगमन व्हावे या हेतूने देखील गाय वासराची पूजा केली जाते. या दिवसापासून घर-अंगणात दिवे लावण्यास सुरुवात होते.

 

दुसरा दिवस असतो धनत्रयोदशीचा. कृष्ण पक्षाच्या त्रयोदशीला धनत्रयोदशी साजरी करतात. धनत्रयोदशीला तिन्ही सांजेला केली जाणारी धनाची पूजा, नैवेद्याला ठेवला जाणारा धने-गुळाचा प्रसाद याला देखील मोठे महत्त्व आहे. या दिवशी लक्ष्मी, गणेश, कुबेर, धन्वंतरी आणि एक दिवा तयार करून तो यमदेवतेसाठी लावला जातो. दक्षिण दिशा ही यमाची दिशा म्हणून त्या दिवशी त्या दिव्याची ज्योत ही दक्षिणेला केली जाते. या दिवशी खरेदी करणे शुभ मानतात. या दिवशी सोने, चांदी, नवे कपडे, भांडे, चणे, लक्ष्मी-गणेशाची मूर्ती, खेळणी, लाह्या, बत्ताशे इत्यादी विकत घेतले जाते.

 

तिसऱ्या दिवशी आश्विन कृष्ण पक्षाची चतुर्दशी नरकचतुर्दशी म्हणून साजरी केली जाते. या दिवशी अभ्यंग स्नानाचे महत्त्व आहे. या दिवशी सुवासिक तेल लावून उटण्याने स्नान करतात. यमासाठी दीपदान करतात. या दिवशी गव्हाच्या पिठाचे दिवे तयार करतात आणि घरातील पुरुष मंडळींना स्नान करताना दिव्याने ओवाळतात. या दिवशी श्रीकृष्णाने नरकासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला होता. त्याच पार्श्वभूमीवर प्रित्यर्थ नरकचतुर्दशी साजरी केली जाते.

 

दिवाळीचा चौथा दिवस म्हणजे लक्ष्मीपूजनाचा. आश्विन अमावास्येला संध्याकाळी लक्ष्मीपूजन पश केली जाते. या दिवशी लक्ष्मी देवी सर्वीकडे संचारते. स्वच्छ, योग्य असे स्थळ ती आपल्या वास्तव्यास शोधते. या दिवशी रात्री श्री गणेश, लक्ष्मी देवी आणि देवी सरस्वतीची पूजा करतात. अष्टदल कमळ किंवा स्वस्तिकावर लक्ष्मी स्थापित करून देवीची पूजा करतात. पंचामृत, लाह्या- बत्ताशे, चणे-गूळ, अनारसे, फळे यांचा नैवेद्य दाखवतात. या दिवशी नाणी, सोने, चांदीची पूजा देखील करतात. व्यावसायिक किंवा व्यापारी आपल्या दुकानाची पूजा करतात.

 

लक्ष्मीपूजनाच्या दुसऱ्या दिवशी बलिप्रतिपदा असते. या दिवसाला दिवाळी पाडवा असेही म्हणतात. या दिवशी भगवान विष्णूने वामन बटूचे रूप घेऊन उदार बळीराजाला जमिनीत म्हणजे पाताळात गाडले. बळीला पाताळाचे राज्य देऊन विष्णूने त्याच्या राज्याच्या द्वारपालाचे काम स्वीकारले अशी अख्याईका आहे. बलिप्रतिपदेतला बळिराजा हा शेतकरी राजा होता. त्याला तिन पावले जमिन दान स्वरूपात मागून विष्णूच्या वामन अवताराने मारले. हा राजा जनतेची काळजी घेत होता म्हणून त्याचे राज्य अजूनही यावे यासाठी ग्रामीण भागात अजूनही स्त्रिया भावाला ओवाळताना म्हणतात 'इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो' अशी म्हण रूढ आहे.

 

दिवाळीची सांगता भाऊबीजेच्या सणाने होते. हा सण खास भाऊ -बहिणीचा असतो. कार्तिक शुद्ध द्वितीय ज्याला यमद्वितीया असे म्हणतात, या दिवशी बहिणी भावाला ओवाळून भेटवस्तू देते. आधीच चंद्राला ओवाळल्यानंतर बहीण भावाला ओवाळते. भाऊ बहिणीला ओवाळणी देतो. याप्रसंगी बहीण आपला भाऊ चिरंजीव व्हावा आणि त्याची प्रगती व्हावी, अशी प्रार्थना करते. भाऊ देखील आपल्या बहिणीला भेटवस्तू देतो.